در تحقیقات کیفی، «شاخص دقت» به معیارها و روش‌هایی اشاره دارد که برای اطمینان از کیفیت، اعتبار و اعتمادپذیری یافته‌ها به کار می‌روند. برخلاف تحقیقات کمی که اغلب از معیارهای آماری مانند روایی (Validity) و پایایی (Reliability) استفاده می‌کند، در تحقیقات کیفی، دقت معمولاً از طریق مفاهیمی مانند قابلیت اعتماد (Credibility)، قابلیت انتقال (Transferability)، قابلیت تأیید (Confirmability) و پایایی (Dependability) ارزیابی می‌شود. این مفاهیم توسط پژوهشگرانی مانند لینکلن و گوبا (Lincoln & Guba) در چارچوب ارزیابی کیفیت تحقیقات کیفی مطرح شده‌اند. در ادامه هر یک از این شاخص‌ها را به طور کامل توضیح می‌دهم:
1. قابلیت اعتماد (Credibility)
-
تعریف: این معیار نشان‌دهنده میزان صحت و قابل‌اعتماد بودن یافته‌ها از دیدگاه شرکت‌کنندگان در تحقیق است. به عبارت دیگر، آیا نتایج تحقیق با واقعیت تجربه‌شده توسط افراد مورد مطالعه هم‌راستا است؟
-
روش‌های دستیابی:مثال: در مطالعه‌ای درباره تجربه بیماران از یک بیماری خاص، اگر بیماران تأیید کنند که نتایج با تجربیات واقعی آن‌ها مطابقت دارد، قابلیت اعتماد تحقیق بالا می‌رود.
- (Triangulation): استفاده از منابع داده‌ای مختلف (مثل مصاحبه، مشاهده، اسناد)، روش‌ها یا محققان متعدد برای تأیید یافته‌ها.
- بازبینی توسط شرکت‌کنندگان (Member Checking): ارائه یافته‌ها یا تفاسیر به شرکت‌کنندگان برای تأیید صحت آن‌ها.
- غوطه‌وری طولانی‌مدت (Prolonged Engagement): صرف زمان کافی در میدان تحقیق برای درک عمیق‌تر زمینه و کاهش سوگیری‌ها.
2. قابلیت انتقال (Transferability)
-
تعریف: این شاخص به این معناست که یافته‌های تحقیق تا چه حد می‌توانند به زمینه‌ها یا گروه‌های دیگر تعمیم داده شوند. در تحقیقات کیفی، هدف تعمیم آماری نیست، بلکه ارائه توصیف غنی و دقیق برای قضاوت خواننده است.
-
روش‌های دستیابی:مثال: اگر تحقیقی درباره تأثیر فرهنگ سازمانی در یک شرکت خاص انجام شود، توضیح دقیق فرهنگ و شرایط آن شرکت به خواننده کمک می‌کند تا ببیند آیا این نتایج در شرکت دیگری نیز صدق می‌کند.
- توصیف غنی (Thick Description): ارائه جزئیات کامل درباره زمینه تحقیق، شرکت‌کنندگان و شرایط، تا خوانندگان بتوانند خودشان قضاوت کنند که آیا یافته‌ها به موقعیت‌های دیگر قابل‌انتقال است یا خیر.
3. قابلیت تأیید (Confirmability)
-
تعریف: این معیار نشان می‌دهد که یافته‌ها تا چه حد از داده‌های واقعی ناشی شده‌اند و نه از سوگیری‌ها، پیش‌فرض‌ها یا تخیلات محقق.
-
روش‌های دستیابی:مثال: اگر محقق یادداشت‌های روزانه‌ای از تصمیمات خود در طول تحقیق نگه دارد و نشان دهد چگونه به نتایج رسیده، قابلیت تأیید افزایش می‌یابد.
- ممیزی (Audit Trail): ثبت دقیق مراحل تحقیق (از جمع‌آوری داده‌ها تا تحلیل) به‌گونه‌ای که شخص دیگری بتواند آن را بررسی کند.
- بازاندیشی (Reflexivity): محقق باید تأثیرات شخصی، ارزش‌ها و پیش‌فرض‌های خود را در تحقیق مشخص کند و آن‌ها را مدیریت کند.
4. پایایی (Dependability)
-
تعریف: این شاخص به ثبات و قابل‌تکرار بودن فرایند تحقیق اشاره دارد. اگر تحقیق دوباره در شرایط مشابه انجام شود، آیا نتایج مشابهی به دست می‌آید؟
-
روش‌های دستیابی:مثال: اگر یک پژوهشگر کیفی تمام مراحل مصاحبه و تحلیل مضمون را مستند کند، دیگر پژوهشگران می‌توانند ثبات روش او را بررسی کنند.
- مستندسازی دقیق: شرح کامل روش‌شناسی، شامل نحوه انتخاب شرکت‌کنندگان، ابزارهای جمع‌آوری داده و فرایند تحلیل.
- بررسی توسط همکاران (Peer Review): درخواست از محققان دیگر برای بازبینی فرایند و تأیید آن.
